سیل خوزستان؛ فاجعه طبیعی یا سهل‌انگاری؟
گزارشی مستند از بی‌توجهی مسئولان خوزستان به احتمال وقوع سیل
سیل فروردین در استان‌های لرستان و خوزستان به‌گونه‌ای بود که اغلب مردم و رسانه‌ها آن را غافلگیرانه قلمداد کردند. مردم از خود می‌پرسیدند این حجم از آب از کجا آمده است؟ و چگونه ممکن است ظرف مدت چند ساعت خانه و زندگی مردم به راحتی دستخوش چنین حادثه‌ای شود؟ اما واقعیت ماجرا مسائل دیگری را نمایان می‌کند.
بهمن ماه سال گذشته، سیلی دراستان خوزستان جاری شد که زنگ خطری برای مسئولان منطقه محسوب می‌شد و پس از آن جلسه‌هایی برگزار شد که درباره سیلی هشدار می‌داد که به‌زودی در استان خوزستان اتفاق می‌افتد؛ به‌طوری‌که تنها در یک مورد و بنابر اعلام محمد دهقان، عضو کمیسیون حقوقی مجلس، «وزارت اطلاعات از خوزستان بر اساس اطلاعات دریافتی خود از کارشناسان هواشناسی بهمن ۹۶ در نامه‌ای به رییس جمهوری نسبت به وقوع سیلاب در این استان هشدار داده بود؛ مسئولان وزارت نیرو می‌گویند که این نامه اسفندماه به دست آنها رسیده است» اما با این حال باز هم دستوالعمل‌های ابلاغی مورد توجه قرار نگرفت و این‌گونه بود که فاجعه‌ای که نباید، رخ داد.
از سوی دیگر وزارت نیرو نیز دستوراتی را از اسفند ۹۶ برای جلوگیری از گستردگی این سیل به وزارتخانه‌ها و نهادهای مرتبط اعلام کرده بود. دستورالعمل‌هایی که یا اساساً وجود خارجی نداشتند یا توجهی به آنها نشده است.
براساس گفته‌های کارشناسان هواشناسی به طور کلی در هر منطقه، یک ماه قبل از شروع بارش میزان آن قابل پیش‌بینی است و حتی اگر میزان بارش‌ها هم مشخص نباشد، یک هفته پیش از شروع بارش‌ها در استان خوزستان امکان جلوگیری از وضعیتی که به وقوع پیوست، ممکن بود.
به‌طور مثال، محمد سبزه‌زاری، مدیرکل هواشناسی استان خوزستان ۲۸ بهمن‌ماه گذشته، بارش‌های سال ۹۷ استان را بی‌سابقه دانسته و گفته بود: میانگین بارش امسال در استان ۳۹۵ میلی‌لیتر بوده که در مقایسه با سال گذشته ۶ برابر شده است. طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته، روند بارش‌ها در اسفندماه به‌صورت نرمال خواهد بود و در فروردین و اردیبهشت ماه میزان بارش‌ها بالاتر از حد نرمال پیش‌بینی می‌شود.
در واقع میزان بارش بیش از حد نرمال در فروردین و اردیبهشت در استان خوزستان پیش‌بینی شده بود. این سخنان به این معناست که میزان بارش بیشتر از حد نرمال در فروردین و اردیبهشت ۹۸ در استان خوزستان از قبل پیش‌بینی شده بود.
در ادامه هم محمد حاج‌رسولی‌ها، مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران در سفر به اهواز، در جلسه بررسی شرایط منابع آبی و اقدامات انجام شده در حوضه‌های کرخه و کارون، به بارش‌های بی‌سابقه در استان خوزستان اشاره کرده و گفته بود: پس از ۱۱ سال، استان خوزستان سال بی‌سابقه‌ای را در حوزه بارش در حال تجربه کردن است که لازم است با انجام بعضی اقدامات، میزان خسارات در مناطق هدف را به کمترین حد ممکن برسانیم. در شرایط عادی، رودخانه‌ها بایستی به سادگی قادر باشند تا سیلاب دو ساله طبیعی را در کانال اصلی خود جاری کنند که متاسفانه امروز این وضعیت در رودخانه‌های خوزستان وجود ندارد و لازم است با اتخاذ تمهیدات لازم از جمله دیواره‌سازی و لایروبی این بستر فراهم شود.
او به چرایی شکل‌گیری این وضعیت هم اشاره کرد و افزود: دوره‌های طولانی خشکسالی و رسوب‌گذاری، پیشروی اراضی روستایی، کشاورزی و کاهش ظرفیت تالاب‌های هورالعظیم و بامدژ در اثر مداخله انسانی و فعالیت‌های توسعه‌ای نفت باعث کاهش ظرفیت رودخانه‌ها و شکل‌گیری سیلاب‌ها شده است.
نکته اینکه، این اعلام وضعیت و هشدار نسبت به شرایط پیش رو، در همان زمان هم رسانه‌ای شده بود. از طرف دیگر، فعالیت‌هایی که باید اجرا می‌شد، در این جلسه و دیگر موارد مورد توجه قرار گرفته بود.
به‌طور مثال، محمدرضا شمسایی، مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان نیز در همین جلسه به ضرورت لایروبی رودخانه‌ها اشاره کرده و گفته بود: در طول ۱۰ سال گذشته، ۷.۵ میلیون مترمکعب از مساحت رودخانه‌های استان لایروبی شده و برای لایروبی کامل رودخانه‌های استان به اعتباری بالغ بر ۴۷۰ میلیارد تومان نیاز داریم. کارهای مطالعاتی لازم در مورد لایروبی رودخانه‌ها انجام شده و وزارت نیرو نیز موافقت خود را در این زمینه اعلام کرده است، اما تاکنون از سوی سازمان برنامه و بودجه کشور تامین اعتبار آن صورت نگرفته است.
لایروبی رودخانه‌ها در استان خوزستان سال‌هاست که تامین اعتبار نشده و همین امر باعث شده تا رودخانه‌های جاری در این استان، توان گذردهی آب را با حداکثر ظرفیت خود از دست بدهند؛ در نتیجه افزایش آب ورودی به آنها علاوه‌بر بستر رودخانه و حریم بستر رود، زمین‌های اطراف را نیز دربرمی‌گیرد. اگر چه باید درباره ساخت و سازهای غیرقانونی و بدون مجوز در کنار رودخانه‌ها هم توجه کرد که شهرداری‌ها و دهیاری‌ها نه جلوی ساخت آنها را گرفتند و نه مجوز پایان ساخت به آنها تعلق گرفته است. با این حال جمعیت زیادی در حریم رودخانه‌ها و در وضعیتی زندگی می‌کنند که هر لحظه امکان از بین رفتنش وجود دارد.
این نگرانی‌ها باعث شد تا هوشنگ حسونی‌زاده، معاون مطالعات پایه سازمان آب و برق خوزستان در ۵ اسفند ۱۳۹۷ به احتمال وقوع سیلاب در حوضه کرخه اشاره و اعلام کند که در حوضه دز، کارون و مارون، آمادگی مهار سیلاب احتمالی در اسفند و بهار وجود دارد؛ اما در حال حاضر ورودی و خروجی آب در حوضه کرخه تثبیت شده است ولی نیاز به فضای خالی بیشتری در مخزن کرخه است. مجموع ورودی آب به مخازن ۱۷ میلیارد و ۳۵۰ میلیون مترمکعب و خروجی از مخازن ۹ میلیارد مترمکعب است. او توضیح داد: باید حجم خالی در مخزن سد کرخه ایجاد شود چرا که هم اکنون تنها ۴۹۶ میلیون مترمکعب فضا خالی است که با توجه به سیلاب‌های احتمالی این حجم باید افزایش یابد. سه میلیارد مترمکعب از حجم کل مخازن سدهای استان خالی است که ۲ میلیارد مترمکعب از این حجم در حوضه کارون و یک میلیارد مترمکعب در حوضه‌های دیگر است.
او همچنین برای حل این مشکل پیشنهاد کرده بود که در انتهای حوضه کرخه در بستان و رفیع، لایروبی رودخانه و انهار، ترمیم سیل‌بند و بازگشایی رودخانه نیسان در این منطقه باید انجام شود.
با این حال ماشین‌آلات سنگین و مورد نیاز از مناطق در معرض خطر خوزستان خارج شدند و این مساله را حسونی‌زاده مطرح کرده است که متاسفانه دستگاه‌های اجرایی تجهیزات خود را با وجود احتمال خطر از کرخه خارج کرده‌اند و اکنون ماشین‌آلات سنگین در منطقه وجود ندارد.
با این حال دستور تخلیه مناطق در معرض خطر بسیار دیر به آنها ابلاغ شد و آمادگی لازم برای ساماندهی مردم این مناطق در کوتاه‌مدت وجود نداشت و ندارد؛ چنانچه بسیاری از مردم این مناطق که دامدار هستند، برای اینکه بتوانند دام‌های خود را حفظ کنند، از رفتن به کمپ‌ها سر باز زدند و در فاصله اندکی از روستاهای خود چادر زدند تا حداقل در نزدیکی خانه‌های خود باشند. اعلام خطر وقوع سیلاب در استان خوزستان و تخلیه مناطق و خانه‌های در مسیر سیل، چنان دیرهنگام انجام شد که این مردم حتی نتوانستند علوفه لازم برای دام‌های خود را بردارند و علاوه‌بر اینکه خانه و وسایل زندگی‌شان را آب گرفت و بسیاری از مردم دام‌هایشان را نیز از دست دادند.
این در حالی است که غلامرضا شریعتی، استاندار خوزستان در گفت‌وگویی با شبکه خبر از استاندارد بالای کمپ‌ها و رسیدگی زیاد به سیل‌زدگان می‌گوید که باعث اعتراض نماینده سازمان صلیب سرخ شده است، کمپ‌هایی که بیشتر آوارگان سیل خوزستان حتی رنگ آنها را هم ندیده‌اند. اما تصاویری که از مناطق سیل‌زده خوزستان به‌ویژه در مسیر خسرج (حمیدیه) منتشر می‌شود نشان می‌دهد که وضعیت سیل‌زدگان از زمان وقوع آن در اواسط ماه گذشته تاکنون تفاوت چندانی نداشته است و افزایش دما و مشکلات بهداشتی روزبه‌روز بر گستردگی این فاجعه می‌افزاید.
پ.ن: برای آگاهی از مصوبات سی‌وهفتمین جلسه شورای عالی آب مربوط به تاریخ ۲۹ بهمن‌ماه ۱۳۹۷ در دفتر معاون اول رییس‌جمهوری می‌توانید فایل را از سایت وزارت نیرو دانلود کنید.