گرد فراموشی بر خاک مقدس
روایت این‌طور می‌گوید: «و این خاک نزدیک‌ترین خاک به بیت‌المقدس بود و آنان در آنجا ساکن شدند.»
قرن هفتم پیش از میلاد، زمانی که بخت‌النصر اسیران یهودی را از یهودیه به بابل کوچ داد، آنان راه سرزمین ایران را پیش گرفتند تا به محلی که امروز اصفهان می‌نامندش، رسیدند. جایی که به نقل از «دایره‌المعارف یهود» شبیه‌ترین مکان به بیت المقدس بود: «نیاکان آنان هنگامی که به ناحیه «جبال» ایران رانده شدند، در مسیرخود، هیچ منطقه‌ای را شبیهتر از اصفهان به بیت‌المقدس نیافتند و در این شهر ساکن شدند.»
اینجا جویباره است، محله‌ای قدیمی و شاید تاریخی‌ترین نقطه سرای هزار نقش اصفهان. چه اسناد تاریخی و چه تاریخ‌شناسان همه بر این عقیده‌اند که جویباره، هسته اولیه شکل‌گیری اصفهان است. هسته‌ای که در زمان کورش هخامنش شکل گرفت. بنا بر منابعی که در تاریخ آمده کوروش برای آن که یهودیان را از زیر یوغ ظلم بخت النصر نجات دهد، آنها را به اصفهان آورد و در محله جویباره ساکن کرد. در آن زمان در محل استقرار قوم یهود که امروز محله جویباره اصفهان است، آتشکده‌ای بود که در کنار آن کنیسه‌ای برای عبادت یهودیان ساخته شد، با این حال این زمین که بسیاری آن را مقدس می‌دانستند، قرن‌ها بعدها جایگاه عبادت مسلمانان شد. نخستین عبادتگاه مسلمانان در قرن دوم هجری‌قمری در این محل ساخته شد اما یک قرن بعد یعنی در قرن سوم ه.ق دوباره تخریب و روی آن مسجد دیگری بنا شد. این روند ادامه داشت تا این‌که در دوران تیموری، سلجوقی و صفوی، نه‌تنها مسجد تخریب نشد، بلکه هر کدام بخشی به آن و تزیینات آن افزودند؛ به‌طوری‌که امروز مسجدی که نام جامع عتیق اصفهان را به دوش می‌کشد، گنجینه‌ای بی‌نظیر از هنر ایرانی ـ اسلامی در دوره‌های مختلف است. مسجدی که به حق به موزه معماری ایرانی ـ اسلامی شهرت یافته است؛ با این حال این روزها کمتر کسی در اصفهان از این مسجد دیدن می‌کند و بسیاری حتی نمی‌دانند مسجد جامع اصفهان در میدان نقش جهان نیست و در میدان عتیق واقع شده است.
گردشگران خارجی بیشتر از ایرانیان آن را می‌شناسند
مسجد جامع عتیق اصفهان به گوش بسیاری از ایرانیان ناآشناست اما نمی‌شود گردشگر خارجی به اصفهان بیاید و آن را نبیند. گردشگران خارجی عموما بیشترین آمار بازدید این مسجد را به خود اختصاص می‌دهند و آن را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین هدف‌های گردشگری خود در شهر اصفهان می‌دانند. مسجدی که نه‌تنها نام و نشانش در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد بلکه در سال ۱۳۹۰ در سی‌وششمین اجلاس جهانی یونسکو در فهرست آثار جهانی نیز به ثبت رسیده است.
این مسجد که حالا کمتر گردشگر ایرانی یا حتی ساکنان اصفهان به سراغش می‌روند، در ساختار بازار قدیمی اصفهان (سبزه‌میدان یا میدان عتیق) قرار دارد و چند دهه پیش‌تر، حتی دستفروشان در آن دستفروشی می‌کردند. مسجدی که مسیر عبور هر روزه مردم از میان آن می‌گذشت و همچنان هم می‌گذرد اما به غیر از گروه‌های دانشگاهی که گاهی برای برگزاری کلاس‌های درس رشته‌های معماری یا نقاشی به مسجد جامع می‌آیند، کمتر افرادی از ویژگیهای منحصر به فرد معماری این بنای تاریخی باخبرند.
**
همه ویژگیهای معماری مسجد ۱۳۰۰ ساله اصفهان**
عبدالرضا کارگر، سرپرست مسجد جامع عتیق اصفهان که نزدیک به ۱۶ سال در این مسجد مشغول به کار است، در معرفی این مسجد به خشت‌های آن اشاره می‌کند و می‌گوید: این مسجد قدمتی ۱۳۰۰ ساله دارد و از جذابیت‌های مسجد جامع اصفهان، چیدمان تاق‌هاست؛ در بیشتر بخش‌های مسجد هیچ دو تاقی شبیه به هم نیستند، جایی که بیش از ۴۸۰ تاق دارد و بیش از ۴۰۰ تاق آن با هم متفاوتند. نکته دیگر این‌که در معماری ایران ۱۰ نوع تاق داریم که هر ۱۰ نوع تاق داخل مسجد جامع کار شده است. این پژوهشگر مرمت و احیای بناهای تاریخی معتقد است، دلایل زیادی برای تفاوت این تاق‌ها وجود دارد. یکی این‌که معمار با این کار تلاش کرده تا بیننده را به تفکر بیندازد که می‌توان این مساله را به حدیثی با مضمون یک ساعت تفکر برتر از هفتاد سال عبادت است، مرتبط دانست. اما معمار در آن دوره به کسی اتلاق می‌شد که عالم به علومی چون هندسه، ریاضی، عرفان و فلسفه باشد، بنابراین برداشت‌های مختلفی می‌توان داشت مانند توجه به یگانگی خدا یا تمرین بهتر دیدن بینندگان. او ادامه می‌دهد: نکته دیگر این‌که ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که در عین نظم، بی‌نظمی هم وجود دارد. مثلا در جنگل درخت‌ها نامرتب است اما در کلیت، جنگل شکل می‌گیرد و شاید اگر بخواهیم به‌طور کلی جمع‌بندی کنیم، وحدت در عین کثرت. این مورد درباره مهرهای روی ستون‌ها هم قابل مشاهده است. انواع علامت‌هایی داریم که عده‌ای اعتقاد دارند، چهار عنصر اصلی هستند و از دید نمادهای اسلامی «لا» را در لا اله الا الله است، مجسم می‌کنند.
آن‌طور که کارگر می‌گوید: از دیگر مواردی که در مسجد جامع دیده می‌شود، ستون‌های مربوط به دوران آل‌بویه است که قدمتی ۱۱۰۰ ساله دارند و ستون‌های دیگر که ۹۰۰ ساله هستند. پیش از مطالعات، آجرهایی روی این ستون‌ها بود که کنار زده شده‌اند تا ستون‌های آل‌بویه مشخص باشند. برخلاف بیشتر مساجد و بناهای تاریخی اصفهان که از تزیینات کاشی برای آنها استفاده می‌شد، در سراسر مسجد عتیق اصفهان تزیینات آجری وجود دارد که این بخشی از ویژگیهای معماری آل‌بویه است. در دوره‌های بعد مثل صفویه، روی ستون‌ها را گچ کشیدند و کاشی‌کاری یا سنگ مرمر اضافه کردند. در واقع این مساله به‌دلیل تغییر سبک معماری در دوره‌های مختلف است. به‌طور مثال، پیش از آل‌بویه، سقف مسجد چوبی بوده و در دوره بعد که دیدند توانایی نگه‌داشتن ستون‌ها را ندارد آن را با آجر یا مصالح دیگر تقویت کردند.
اولین گنبد ترکین جهان در هسته شهر اصفهان
به گفته سرپرست مسجد جامع عتیق اصفهان، گنبدخانه خواجه نظام‌الملک مسجد جامع اصفهان از دید کارشناسان اولین گنبد ترکین جهان است. منظور از ترک، هشت خطی است که در داخل گنبد دیده می‌شود. در واقع معماری این گنبد به این‌صورت بوده که در پایین گنبد فضای مربع شکلی وجود دارد و برای تبدیل این فضای مربعی به دایره گنبد، تقسیم‌بندی انجام شده که چهار گوشواره است پس از آن، ۴ به ۸ و در نهایت به ۱۶ تقسیم شده تا دایره سقف روی آن قرار گیرد.
دور تا دور این گنبد کتیبه‌ای با خط کوفی، نام ملک‌شاه سلجوقی، خواجه نظام‌الملک و احمدبن محمد خازن به چشم می‌خورد که به گفته کارگر، این بخش ۱۰۰۰ سال قدمت دارد. گنبدی که اصلش آجری است اما در دوره صفویه سنگ مرمر، گچ و کاشی به آن اضافه شده.
موزه خطوط ایرانی ـ اسلامی
از مهمترین نکته‌های این مسجد که ارزش آن را دوچندان کرده، وجود خطوطی است که در سراسر مسجد به چشم می‌خورد. کتیبه دور گنبد خواجه نظام‌الملک، به خط کوفی است، یک لوزی در بخش دیگر، خط بنایی است که سوره توحید را نوشته، خط ثلث را در حاشیه محراب دیده می‌شود و خط چهارمی هم در یک کتیبه افقی به خط نسخ است که بخشی از آن سفید و ساده مرمت شده. در واقع چهار نمونه خط در این فضا وجود دارد که با خط نستعلیق که در بخش دیگر مسجد به چشم می‌خورد این بنا با پنج خط تزئین شده است.
پیش از انقلاب در داخل مسجد جامع حفاری‌هایی انجام شده بود؛ سرپرست این مسجد درباره این حفاری‌ها می‌گوید: با حفاری‌ها به آثاری رسیده‌اند و در بخشی از آن پایه ستونی کشف شده که به دوره ساسانی نسبت داده می‌شود، بعضی می‌گویند مربوط به آتشکده بوده و عده‌ای آن را کنیسه می‌دانند.
داستان مسجد عتیق اصفهان اما به همین‌جا ختم نمی‌شود. آن‌طور که کارگر می‌گوید: دلیل تخریب نخستین مسجد در قرن سوم این بوده که معتقد بودند قبله مسجد اول، نسبت به قبله الان 18 درجه تفاوت دارد. در بخشی از زیر گنبد آجرهایی با زاویه متفاوتی چیده شده‌اند که مسیر قبله مسجد اول را نشان می‌دهد. آثار گچ‌بری هم از مسجد قرن دوم در این بخش وجود دارد اما نکته جالب اینجاست که قبله مسجد اول درست بوده و قبله الان است که ۱۸ درجه فرق کرده و این به شیوه معماری مسجد باز می‌گردد.
با ورود به صحن مسجد از سمت گنبد خواجه نظام‌الملک، در کنار در، محرابی با یک کنده‌کاری روی سنگ آن دیده می‌شود که به گفته سرپرست مسجد جامع، برداشت‌های مختلفی درباره آن وجود دارد؛ یکی از این برداشت‌ها، روایت زندگی انسان را از تولد تا مرگ نشان می‌دهد. حرکت مواج آب که نشان از ترکیب آب و خاک و تشکیل سرشت انسان از خاک را تداعی می‌کند، در ادامه گلدانی که گُلی از این گلدان بیرون می‌آید و انسان را در عرصه هستی نمایش می‌دهد که رشد می‌کند و شکوفا می‌شود. بالاتر، حالت یک قبر است که از مرگ حکایت می‌کند و در نهایت این حرکت به سمت بالا ادامه می‌یابد؛ شاید بتوان گفت از کثرت به وحدت می‌رسد. در معماری مربع، نمادی از عالم مادی است و دایره، عالم معنوی و این نشان از حرکت از عالم مادی به معنوی است.
اگر چه به نظر می‌رسد این نماد، شباهت بسیاری به مشی و مشیانه که آفرینش انسان را روایت می‌کند و مانند آن در تاق بسطان در کرمانشاه هم وجود دارد.
در دوره سلجوقیان چهار ایوان به مسجد اضافه شد که ۹۰۰ سال قدمت دارند اما تزیینات داخلی و خارجی در دوران مختلفی انجام شده، مثلا تزییناتی در زمان اوزون حسن آق‌قویونلو و صفویه افزوده شده است. اسم شاه طهماسب صفوی را در کتیبه وجود دارد. در این مسجد دو کتیبه سنگی مربوط به دوره صفوی وجود دارد که خبر یک قانون را اعلام می‌کند. در آن دوران قوانین جدید را روی سنگ می‌نوشتند و در معرض دید مردم قرار می‌دادند. سرپرست مسجد در رابطه با این کتبه‌ها می‌گوید: سنگ سیاه رنگ فرمان شاه طهماسب صفوی است و خط دوم، نام سلطان بن سلطان مظفر شاه طهماسب بهادرخان روی آن دیده می‌شود که براساس این کتیبه دوهزار تومان تبریزی از مالیات مردم اصفهان بخشیده شده؛ سنگ سفید هم فرمان شاه اسماعیل صفوی است. در قسمتی هم سال ۹۱۱ ه.ق به حروف ابجد به چشم می‌خورد که برابر با پنجمین سال سلطنت شاه اسماعیل است.
الجایتو، نفیس‌ترین و مشهورترین محراب‌های گچ‌بری در دنیا
به گفته کارگر، مسجد جامع ۱۴ محراب دارد که محراب الجایتو از جنس گچ با ۷۰۰ سال قدمت نفیس‌ترین و مشهورترین محراب گچ‌بری در دنیاست. الجایتو از ایلخانان مغولی است که در ایران به حکومت رسید و زمانی که مسلمان شد به محمد تغییر نام داد، سلطان محمد خدابنده همان شخصی است که دستور ساخت گنبد سلطانیه زنجان، بلندترین گنبد آجری جهان و سومین گنبد مرتفع جهان را داده است. در بخش گنبدی شکل این محراب، اسم سلطان محمد نوشته شده و در سطر آخر هم سال ساخت آن، یعنی ۷۱۰ ه.ق که الان ۷۲۵ سال قمری از قدمت این محراب می‌گذرد. در کنار این محراب، سه منبر وجود دارد که مربوط به دوره‌های صفوی، ایلخانی و تیموری هستند و در بدنه منبر دوره تیموری، تک ستاره‌ای وجود دارد که ماکت محراب در آن کنده‌کاری شده است.
بیت‌الشتا؛ زمستانی گرم، تابستانی خنک
شبستان زمستانی مسجد جامع که به بیت‌الشتا یا خانه زمستان معروف است، به‌صورتی ساخته شده که زمستان‌ها گرم و تابستان‌ها خنک است. این بنا از ساخته‌های سلطان محمد بایسنقر بن شاهرخ تیموری است که نزدیک به ۵۵۰ سال قدمت دارد. آن‌طور که سرپرست این مسجد می‌گوید: قبلا اینجا مصلی بوده که در دوره صفوی به این صورت درآمده است و نور آن به وسیله مرمرهایی که در سقف تعبیه شده، تامین می‌شود. تا چند هفته پس از نوروز، نماز جماعت در این بخش از مسجد خوانده می‌شده است.
بهترین زاویه برای عکاسی از مسجد را اینجا پیدا کنید
عمق ایوان شمالی نسبت به ایوان‌های دیگر بیشتر است و یکی از دلایل آن به خاطر تابش نور خورشید است. در زمستان‌ها نور خورشید تا انتهای ایوان حرکت می‌کند و ساعات بیشتری نور و گرمای خورشید داخل ایوان است، بنابراین در زمستان گرم است و تابستان‌ها به‌دلیل زاویه نور خورشید، نور کمتری به ایوان تابیده می‌شود و هوا را خنک‌تر می‌ماند. به گفته کارگر، در جریان اضافه شدن ایوان‌ها در قرن ششم به این مسجد تعدادی از ستون‌ها حذف شده‌اند که جای آنها به صورت دایره‌هایی در کف ایوان مشخص است. همچنین در این بخش سنگ مرمر یکپارچه‌ای وجود دارد که داخل آن مشبک‌کاری شده و نور از آن به داخل تابیده می‌شود و می‌توان گفت یکی از زیباترین مکان‌ها برای عکاسی از مسجد جامع است.
گنبد تاج‌الملک از دید یک باستان شناس غربی
گنبد تاج‌الملک را یکی از زیباترین و نفیس‌ترین گنبدهای آجری جهان می‌دانند. بعضی بر این عقیده‌اند که تا به حال گنبدی به زیبایی و ظرافت گنبد خواجه نظام‌الملک ساخته نشده است. این گنبد هم با تناسب از چهار ضلعی به ۸، ۱۶ و در نهایت دایره گنبد تبدیل شده است. در کتیبه این گنبد با خط کوفی یک آیه نوشته شده که آیه ۵۴ سوره اعراف است. بر طبق آنچه بر گنبد منقوش شده سال ساخت آن ۴۸۱ ه.ق است که نشان می‌دهد بیش از ۹۵۰ سال از ساخت گنبدخانه می‌گذرد. پروفسور پوپ، باستان‌شناس در کتاب خود که درباره هنر و معماری ایران نگاشته، می‌نویسد: «من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان شاهکار فناناپذیر و خلاقانه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم بعد از این که دیده بر هم نهادم، جسدم را در این خاک مقدس دفن کنند.»
به گفته سرپرست مسجد جامع عتیق اصفهان، این گنبد به گنبد خاگی هم معروف است که به معنی تخم مرغ است. ارتفاع گنبد 19.5 و قطر گنبد 10.5 متر است. نمادهای مختلفی شامل نماد ستاره در یک بخش و نماد چلیپا در بخش دیگری از این گنبد وجود دارد، داخل گنبد هم یک پنج ضلعی است و وجود اشکال مختلف در این فضا به‌گونه‌ای به این معناست که دین اسلام تمام ادیان پیش از خود را تایید می‌کند و می‌توان لقب گنبد ادیان را هم به آن داد.
طواف حج، گرد حوض مسجد
ایوان استاد و شاگرد مسجد جامع وجه تسمیه‌های زیادی دارد، یکی این‌که تصویر ایوان استاد در ایوان شاگرد، گچ‌بری شده است.
داخل مسجد حوضی مربع شکل دیده می‌شود که بخش بالای آن دیگر وجود ندارد و چندین کارکرد برای آن گفته‌اند. یکی از این کاربردها، ماکت کعبه برای تمرین حج در گذشته بوده است. مورد دیگر این‌که اگر کسی بالای ساختمان این حوض بایستد و صحبت کند صدایش در مسجد می‌پیچد؛ مورد دیگر این‌که تابستان‌ها آب حوض خنک می‌ماند.
داستان مسجد و تغییر و تحولاتش اما به سال ۱۳۶۳ و دوران جنگ ایران و عراق هم بازمی‌گردد. در آن زمان بخش جنوبی آن برخلاف معاهدات جهانی حمله به مکان‌های دینی را ممنوع اعلام کرده‌اند، مورد اصابت بمب قرار گرفت و تخریب شد که در سال 65 مرمت و بازسازی شد. اما مسجدی که این روزها در کنج میدان عتیق اصفهان جا خوش کرده است، روح زنده تاریخ را روایت می‌کند؛ روایتی که گاه غم‌انگیز است و گاه باشکوه و شاید تنها کاری که می‌توانیم برای این مسجد بکنیم، این است که به اندازه گردشگران خارجی که از ابهت آن باخبرند، آن را بشناسیم.